Аң-сезимди жогорулатуунун 24 багытында унутта калган жөндөм... адам жөндөмдөрү...

Случай…

Смех, неудержимый длительный смех и средь него, как глухой щелчок затвора:
- Что ты городишь? – и, - ты... ты... ты ещё скажи, что он – природы охранник! – здесь, в безлюдном месте, вдали от шума городских улиц, на морозном воздухе, как-то всё непривычно громко звуча, доносятся до слуха. Слуху, привыкшему к суете городских улиц, где все разговаривают в полголоса, а то культуры и приличия придерживаясь, частенько почти шепотом, если кто громко заговорит, как известно, внутри возникает ощущение какого-то пробуждения, намоминающего то ли легкий испуг, то ли всплеск эмоций. А тут недалеко – горы, и как бы громко ни звучал голос паренька одетого в с плохо читаемой надписью «энергосбыт» спецодежду, явно ощущается неискренность. И она, как бы поглащаясь пространством, создает странное ощущение зависания.... Но, но вот то, что видят глаза, заглушают какое-то тревожное состояние, вызванное ставшими ощущать и начавшееся похолодание ушами, которыми считывались и нотки, способные перерасти в ссору...
Ибо его осанка... взору сразу бросалась осанка... глядя на нее, трудно не признаться в том, что внутри все преисполнялось каким-то чувством. Огромное чувство сродне восхищению, от которого особо чувствительные и эмоциональные натуры часто со взглядом «Вы тоже видите то, что вижу я?» начинают заводиться с возгласами косательно того, что видят глаза. Паренек крепко-крепко стоял на ногах и при этом настолько ловко создавал вращение... Не просто умело, а просто искусно, завораживающе его руками, укладываясь на плечо, образовывалась довольно-таки массивная обмотка. И гляда на нее, когда на секунду задумываешься, на память приходят картинки, фрагменты, отдельные сюжеты из кинофильмов, где показывается, как разматывается веревка от брошенного крепким сухим жилистым китобоем гарпуна.
Так вот, если прокрутить пленку назад, возникнет ощущение обратного. Веревка на дне лодки, когда разматывается, любопытно смотреть на лицо детей. Они, детки полутора, двух лет, уставившись на разматывающуюся обмотку, не сразу и не совсем понимают, какой силой невидимой идет этот процесс размотки. Стремительно летящий гарпун, если вернуть обратно, то будет тот же эффект. При взгляде на этого парня ощущалось некое дыхание и движение факира. Порою он и как какой-то манекен смотрелся, а то и напоминая очень гибкий робот, порою выглядел, как на стремнях привстав, вращавший лассо ковбой. И вот смех как бы затихает, но когда в очередной раз куском в пару десятков дюймов заготовочки он, захомутав обмотку, был готов бросить его наземь, в это мгновение в деталях расматривая снимающего с плеча обмотку этого монтажника, можно было бы подумать, что сейчас он уже не в силах смеяться свалится и обронит. Но он, чуть нагибаясь, аккуратно кладёт обмотку поверх таких же мотков. Он не в том состоянии, чтобы с рук все валилось... Но вот после, чуть развернувшись в право, когда он берет конец провода в руку, делая вид, что все еще не в состоянии унять смех, он еще пару тройку раз громко, даже где-то неестественно хохочет. Но ему словно этого всего было мало: в следующее мгновение он, сделав громкий глубокий выдох с протяжным «уфф», выпускает конец провода, которым хотел было начать наматывать, подняв с земли, и тут же, правой рукой хватается за живот и застыв с чуть приподнятой левой рукой, опустившей конец провода, указательный палец направил в сторону напарника. В то время на расстоянии, из-за того, что он, несколько раз разжимая кулак, двигал, помимо указательного, еще и средним, да безымянным пальцем, за которым, конечно, двигался и мизинец, могло бы подуматься, будто он его подзывает иль от нехватки воздуха пытается, захватив, закинуть его в приоткрытый рот. Видимо, самому же в ситуации показавшись удачным в сравнении писателя и егеря, способным вызвать смех, и впрямь поднимая бурю эмоций, у него сопровождаются выкриками:
- Егерь... нет ты лучше, скажи, что он – егерь.
Юность, полная задора юность, не утраченные силы воображения... Однозначно, эпитет всемирно изветного человека и рядом с ним обычного простого рядового и заливает звонким смехом всё в округе. И только после еще несколько раз произнесенного слова «егерь» и протяжного вдоха с глубоким «у-ухх» и с видом, мол, как ты меня уморил, мол, уморил, уморил, так и уморил, неожиданно он всё же всё это довольно с серьезным лицом завершает словами: «Белены что-ли объелся?», что как раз опять вызвало ощущение сухого щелчка затвора. Начав наматывать поднятый конец провода на плече, он поправляет и каску. Тут за словами «да писатель он» вновь звучит от него, словно заготовка, напоминая встроенный механизм вылетающей птички на часах, выражение «белены что-ли объелся?”. Но оно, как ни странно, уже имея направленность почему-то внутрь себя, несет в себе тревогу, какую-то настороженность совсем другими как эмоциями, так и нотками в голосе.
Белены что-ли объелся...
Здесь возникает странное ощущение, и почему-то углубляясь, во-первых, от себя хочется сказать, очевидно, парнишка вырос на руках бабушки, поскольку нынче выражаются вроде бы по-иному... А во-вторых, парнишке, вероятно, пережившему что-то связанное с чувствами, становилось как-то не по себе. Другой, а вот другой же, как начал разговор, так и в таком же духе продолжал. Зачинщик. Он, не дрогнув ни одним мускулом на лице, на этот его короткий спектакль, словно разговаривая сам с собой, продолжая глядеть в сторону гор, лишь вполголоса вновь произносит что-то невнятное, заканчивающееся на «щитник»... Могла закрасться мысль, что по мнению того, напоминавшего ковбоя, выходило так, словно он с бухты-барахты, так сказать, начав, сам же ведет разговор, не замечая никого. Эта пренебрежительная манера ведения разговора, когда человек, находясь мыслями где-то вдали, при этом время от времени играючи бросая камешки в колодец, ещё и вдобавок внимательно вслушивается к всплескам воды, в ситуации могла бы, будь на месте кто другой, вызвать, конечно, не просто раздражение... Могло показаться, что ковбой стал гневаться и в злости, пытаясь достучаться до другого, перечисляет произведения писателя. Тут, услышав «Джамилю» и «И дольше века длится день», не говоря уже о бедолаге «Жоламане», конечно, не трудно было догадаться, что он заикнется и о фильме «Белый пароход». Но от того, что произошло дальше, сам же и испытывает нечто схожее на шок. Ибо при упоминании данного фильма того буквально будто бы шибануло током. Он в глазах намертво застывшего ковбоя с проводкой в руке оживает и неожиданно, выхлестнув шквал чувств, торжествующе возглашает: «Вот! Вот видишь, я прав!» Широко раскрытые глаза, вдобавок приподнятая рука с ключом говорят о демонстрации глубочайшей убежденности. Ковбой в каске как замер в удивленном исступлении, так и стоял.
Обычно в подобных ситуациях либо разводят руками иль, плюнув, ухадят, иные дают оплеуху... Этот же с ключом в руке, чуть было не привстав и не пустившись в пляс, довольный собою, в это время в улыбке повернув голову в его сторону, напоминая игривую кошку, медленно, словно боясь что-то себе повредить, но с заметным удовольствием выгибает спину, расслабляя затёкшие плечи и руки. Но... хмм.. звук, звук в груди и слова: «Нет… Конечно же, он писатель! Да… Но… Но видишь, он, - защ… ет,» - на порывистом ветру, которые произносятся с изгибанием и вращением туловища, да еще и сопровождаясь размахиванием руки с ключом, теперь напоминают бойца, разминающего пред боем. Что же до ковбоя, то то, что привело его в шок, начинает, как эпизод, у него в глазах всплывать раз за разом. В сознании, словно давно забытая старая обида, вновь и вновь возникающее длительное «хмм» от напарника заставило внутри что-то клокотать. Следом донесшееся: «Раз ты только недавно видел этот фильм, лучше вспомни эпизод – то место, где этот здоровяк в фуражке жену колотит,» - ковбой эти слова слышит. Но, но он замечает что в эту пору его уже начинает вовсю каким-то знакомым чувством волны бросать в дрожь.
Забавное в этой истории – голоса, сходство помимо всего и голосов.
Тот, что в каске, стоя наматывавший провода, да и другой, крутивший гайки, удобно устроившись на набок упавшем деревянном сундучке с длиннющей ручкой, тоже из дерева, хоть и выглядел старше, всё же из-за сходства густых бровей, прямого носа и подбородка были похожи как две капли воды. Создавалось впечатление, что они – если уж не близнецы, то братья по крови, с небольшой, в год-два разницей в возрасте, привыкшие вздорить с малых лет.
Горы. Вот только горы…
Горы, видавшие миллионы лет, не одно поколение людей, не одну эпоху…
Что на сундучке, очевидно, оказавшись под влиянием гор, ощущал их силу. «Это под магическим воздействием,» – подумывал он, потянувшись рукой за каской, козырек которого мешал обзору. И не понимая, то ли безудержно, страстно он хочет смотреть на горы, то ли хочет их поприветствовать, сняв каску, бросает на снег. «Неумолимый высотой и близостью гор, раз за разом хоть и заставлял разум, язык произносить слово «каска», шляпу снял в поклоне я, дабы Вас поприветствовать!» – какое-то чувство говорило на душе... Чувства эти и ощущения от вида с ума способных свести величавых гор возникали у него, впервые так близко оказавшегося у гор...
Горы… Многим знакомо состояние, которое испытывает человек, увидев что-либо впервые.
К слову, впервые в своей жизни, увидев огромную, огромной широты реку, (озеро – это другое), до края земли длиною реку, на которой пароходы, корабли и баржи, в тот момент моему взору, мне, проходившему срочную службу, явилось чем-то сказочным... Вдохновения, прилив волн неописуемы...
Так и горы. Они также, сначала времен видавшие не одну эпоху, стоят так, как будто имеют некую власть... они будто бы бросают вызов... О них с особыми чувствами писал не один поэт, и высказывалось не одно поколение мыслителей. Они притягательны не только своими вершинами, но и корнями, уходящими вглубь.
И здесь хочется привнести, что состояние, ощущение души, восприятие высоты и широты, вызванное приливом чувств, притягательны не менее, чем горы, величавые горы...
Да-да-да... Так вот, поскольку он, второй монтажник, работал сидя, да ещё и сгорбившись над чем-то тяжеленным, лежащем на снегу из металла, крутил какие-то болты и гайки, и приподнимая глаза ко лбу, всё норовил увидеть горы...
Знаете, в человеке, говорят, многое заложено и в зависимости от того, за какую ниточку иль, так сказать, за какое чувство дернули, то это чувсто даёт о себе знать, проявляясь в чём-либо.
...Он теперь с полудня, как они прибыли сюда, если в быстрых вращательных движениях рук напарника находил и работу какого-то механизма-катушки, способного как-то причудливо, если так можно выразиться, изысканно, даже не наматывать, а как магнит втягивать на себя ленту, глазам казалось, что какая-то пружина, вытянувшись с земли складывается на плече. И он на момент разговора, увлекшись воображением, затеял разговор о писателях. Чувства же, вызванные снисходительным отношением к ковбою, как к капризам младшего братца, могли сложить мнение о нём, как о чуть повзраслевшем старшем брате.
Ветер...
В этом месте частенько ближе к вечеру по обыкновению начинается ветер... И в тот момент, когда его лицо ощутило дуновение, он вновь устремил свой взор на горы. Слегка, чуточку завывая и качая линии, провода, ветер зимой на окраинах этих полей образует своего рода немного-немного, чуть выше щиколоток, не до колен, ниже, нечто из снега и льда, напоминающее гребни волн... Поверхность сродни песчанным дюнам... Небольшие дюны, как гребни волн... Летом, прошлым летом здесь было на многие километры без единого куста, кустарника и деревца просто перепаханное поле с высоко стоящими столбами электролинии, где нет, нет, да и ветер поднимет то пыль, и завъючив, унесет, то какую птицу поднимет ветер, а она словно играть, играть хочет, расправив крылья, поднимется на ветру... «С ветром играть она хочет что-ли?» - сказано было летом прошлым девочкой маленькой лет так пяти... А бывает так, что ветер этот, дующий века здесь ветер, поднимет высоко листок газеты иль пакет целлофановый, да и унесет туда, откуда его и, видимо, принесло, откуда он и явился, в сторону дымящихся вдали печей, огромных печей индустрии...
Этот, этот что в каске, открываясь ветру, тому самому многовековому ветру, хлебнув свежего морозного ветра глоток, уверенный в своей правоте, одержимый спором, выпускает конец алюминиевой проводки, что был в правой руке. И когда проводка со свистящим шипением начинает разматываться из-под локтя в обратную сторону, он с ней на плече, будто ему мешал ремень, резкими движениями рук отстегнул его и будто высвободился от каких-то оков, делает для всех нас привычное... То есть он падает...
Валится...
Но только не на диван иль кресло, как по обыкновению это нами делается в доме, он, удрученный состоянием, всем весом, как сходит подтаявший с крыши снег, обрушивается на накрытую двумя фуфайками сумку с ключами, что была сзади. И уже сидя с широко раздвинутыми ногами, вначале с каким-то негромким, но стонущим голосом, подняв руки, заносит их за шею, и продержав их в положении «замок», разминая шею, немного вертит взад-вперед, набок и головой, и чуть погодя, с глубоким выдохом, словно намереваясь выдохнуть причиняющую боль в руках, в руках и ногах текущих, надвигает каску на затылок. И тут несмотря на то, что лоб довольно-таки высокий, а, как говорится, лицо младое, округе открылся до, откровенно говоря, ужасающего, сильно, где-то до неестественного наморщинившийся лоб. И этими складками на лбу, да и на всём лице, напоминая даже одну из известных пород собак – шарпей, он был способен вызвать в первые секунды даже смех. Но, конечно, с разглаживанием складок от ухмылки разуму при увиденном глазами все же другое, уже другое чувство, не зрительное, а другое чувство привносило боль.
Боль глазами не возможно почувствовать. Ими можно лишь увидеть и подумать, в лучшем случае, подумать. Этот совсем еще юный человечек находился под влиянием необыкновенно сильных чувств, не просто злобы, а какой-то пугающей его разум волны, приводящей в отчаяние... Ум... Очевидно, что умом не познанная сторона своего сознания, приносила ему огромное страдание...
Человек открыл своему разуму силы, способные рождаться в природе. АЭС... Он, человек, нынче расщепил и атом. Обогатив урана атом, получать научился он энергию и управлять этой энергией, электроэнергией он в силах. Но собою нет... Глаза, в которых ранее читалось «балбес, вот балбес» иль что-то схожее на «баламут» что-ли, «возмутитель спокойствия», теперь же откровенно излагалось «какой же это садомазохизм…
Самоистезание...
Мысли эти в себя, они были направлены в себя, они давали понимание, что внутри идет борьба... В стеклянном исступлении глаз можно было увидеть и наземь с плеч упавшую проводку, но все же разум в этот миг не был занят проводкой на снегу. Он, напрягшись следил за тем, что творилось внутри, внутри того, что ниже горла, а оно ему думалось, что поднимаясь со стороны спины волной, волной мурашками по спине стремится к области рук, ладоней и уже взмокших ступней. Если всмотреться в глаза, то в них можно было увидеть, что проводка, откатываясь от ног паренька, стала разматываться, издавая звук, чем-то схожий на хруст. Нет, скорее, треск... Она, подобно гремучей змее, время от времени продолжала рядом на снегу разрывать тишину, на время заглушая голоса и звуки, еле слышимые вдали.
Дети. Детское сознание...
Вид. Взгляд и вид только недавно хохочущего, отчасти напоминавшие состояние безысходности, в котором часто оказываются дети не в силах бороться со взрослыми, даже будь они трижды правы, сейчас же будто от какой-то настигшей беды иль напасти пытаясь справиться, страдали от собственных взявших верх над волей чувств. Умом он это понимает, даже чувствует, разум же бессилен... Казалось, что он обвинит в этом другого и вот-вот во всё горло прокричит не только «кретин! Ну ты, и кретин!», но и со словом «сволочь» набросится с кулаками. Судорожно, парнишка судорожно трясущимися руками, не зная как справиться с этой нарастающей бедой, достаёт из кармана сотовый и делает несколько импульсивных движений дрожащими пальцами обеих рук. Чувства вот-вот возьмут верх над разумом, самообладание на волоске. Но, как часто бывает в жизни, судьба несчастьем пришла к нему на помощь.
От тяготеющих мыслей его спасает вид сапога. Гляда на парнишку, невольно задумываешься над тем, что частенько то на ТВ, то на страничках интернета приходится слышать своего рода наставления «избегать негативных эмоций и чувств». Но правильно ли бегать от них? Может, их обуздать? Но как? Этот вопрос, известно, мучает десятки, сотни, миллионы и миллиарды людей. Не первый год с этой напастью в себе пытался справиться и он. В такие моменты не в силах унять дрожь, испытывая боль даже в сердце, он задавался вопросом: Что это за чувство, что за? Вопрос о том, как обратить этот процесс, волновал его с детства. Да так, что волнение переросло в страх перед поднимающейся в такие моменты силой собственного эго.
Сердце сжалось, вместе с подступившим комком в горле он ощутил и нехватку воздуха. Но сидевшему, широко раздвинув ноги, словно боявшему упасть со страху с высоты, на помощь, так сказать, приходит несчастье. Бросается в глаза, что на левом из сапогов, носок которого он задрал кверху, а каблуком в отчаянии всё глубже и глубже бороздя, до почвы впинывая, пинками вдавливал снег, сквозь пальцы бросается то, что отошла почти до каблука подошва. И он, как бы нелепо это ни выглядело, но он с очумевшим видом буквально вскакивает на другую ногу. Вскакивает, но тут, поскольку его глаза столкнулись вновь со взглядом напарника, уставившегося на него, когда он, рухнув, сел на сумку с ключами, его онемевшим, но в попыхах языком слова:
- Отелло задушил Дездемону. По-твоему, Шекспир также – правозащитник? Ты ещё Ноя и Христа Спасителя ими выстави! – звучат как автоматная очередь. Здесь, если так можно выразиться, из отчаяния родившихся слов, будучи вынужденного парировать взгляд у него, вместе с не совсем ясными для себя мыслями начинают в суматохе возникать сами собой чувства, незнакомые чувства, а за ними и вопросы. И он с мыслью, с надеждой на ухмылку, что она поможет скрыть то, что творилось у него внутри, но у него уже к этому времени в голове возник образ беспомощного старика, бегающего вокруг дома с окриками: «Орозкул! Орозкул, не смей! Орозкул, не смей трогать мою дочь!» - что за пристальным взглядом напарника в конец сбивает с толку. Известно же, когда железо в печи плавится, оно способно течь. Так и случилось с этим парнишкой. Дрожь, от которой даже было трудно вздохнуть, не отпускала, путанные мысли и чувства, возникая, накладывались один на другой...
Тени посланников. Они многих заставляют испытывать трепет. Так и у него. Почитание, теперь же смешавшись с лицами героев произведения и моментами насилия в голове, привели его в какое-то состояние агонии. Несмотря на огромное желание покрутить указательным пальцем у виска, он с намертво застывшим в сознании видом Христа со словами «бросьте в меня камень, кто не без грешен» весь обмяк, словно был готов что-то осмыслить и принять. Чувства, пробудившиеся чувства потекли по жилам. Разум не знал, что ему делать. «Правозащитники – это всего лишь попросту кучка людей, горлопанящих о свободе», - хотелось сказать. Но чувство, что это плод того огромного древа с десятками колец, где каждая из них – это выстраданная в познании культура, традиции и вековые обычаи, заставляли молчать. В голове противостояние Христа против инквизиции и Рима, империи со всей ее культурой, ценностями и военной машиной во главе в каллейдоскопе фильмов в памяти перебирались разумом. Разум никак не мог поставить их в один ряд, отвергая как нечто уму невообразимое. Прокрутив в том числе и черты как лица, так и характера даже актёра, исполнившего Ноя в кинофильме «Ковчег», самим же заданным вопросом «каким, каковым же был Ной», он ничего не находит.
Образ...
Образ. А вот образы Орозкула и старухи, одёргивающей и оттаскивающей несчастного старика от окна с выкриками: «Да не случится с твоей дочерью ничего!» - намертво сковававшие, медленно, но начинают щемить в груди. Здесь ощущение, что в сюжете насилие, как ни странно, в нём он испытывал боль не столько по отношению к женщине, избиваемой муженьком – Орозкулом, сколько к её отцу, то тем самым открывало его ума восприятию и другую часть его собственного же сознания. Ту, что была способна проявить агрессию в этот момент, как ему показалось, и в нём самом. И так, что он от этого даже немного содрогнулся. И мысль: «Сколько же я, сколько же я внутри меня самого?» - произнёс почти вслух. И в смятении, когда отводя взгляд, отвернулся от напарника, он сознательно порождает мысль «какова же природа насилия», думая, что может спрятаться за нею, и слышит, нет, чувствует, когда напарник, опустив голову, стал энергичнее работать. Нет, скорее оживлённее промелькает в голове мысль, что подгоняя себя словами «давай, в темпе» напарник ускоряет закручивание гаек. Это влечет и изменение его голоса, и посему слова «Едут, едут...» , стало казаться, что он слышит не только их, то, что говорит напарник, но и биение, биение его сердца.
Есть же выражение «дышать в спину», так вот, его природа, она как будто, постучавшись, коснулась и его. Ибо обрывистые на ветру слова напарника: «…такие личности, как Айтматов, затрагивали разные разные темы,» - в его понимании, читались по губам... Он не просто слышал голос, он ясно чувствовал и ощущал всем своим нутром даже дыхание напарника. И это состояние разумом начало теряться лишь тогда, когда он всей душою стал проникаться каждой деталью, скрепя бортами и шасси, появившегося вдали, старенького грузовичка. «У Газика особый звук, - говорили все неведомые ранее его разуму частички души, - Он отличим даже от «ЗИЛа», на котором ездит сосед,» - вспоминал он, смотря на желтый с красной полоской кузов грузовичка. Пришло на ум: «Такой мотор, такой мурлычащий мотор нынче можно услышать только в старых дедовских «военных» фильмах». На фоне лая собак и крика петухов, доносящихся со стороны гор, у подножия которых расположилось село, он воспринимал его не просто как что-то знакомое, а как нечто очень близкое, даже родное. Глубокое чувство...
Эпитет «писатель» стал любопытным не столько разуму, сколько его сердцу. Во рту сухо, на языке – «родоначальница»...
Родоначальница...
А может, даже родоначальница всего живого, жизни, самой жизни.
«В фильме тот здоровяк в фуражке со своим начальником стреляют, - эти слова и последовавшие за ними, - Они закусывают олениной,» - каким-то щемящим чувством только с приближением грузовичка медленно-медленно начали рассеиваться, оставляя лишь некий призрачный образ, образ матери вдали...
...
Салт...
Умай эне маданияты...



Сабаттуулук...
I.Ондогон улут биримдиги... ...Башкы максат сабаттуулук болуп, идеология көздөгөн ар жаранда интеллигенция түптөлүп калганы менен СССР мамлекетинин болбой эле урашынын себептери эмнеде?
II.Салт жана “глубинное государство” түшүнүгү...
Кайрылуу...
Грек, латын тилинде адамга ой жүгүртүүгө жөндөмдүү деп мүнөздөмө берилип, бул жөндөмгө басым көп. Ал эми кыялданып, сезим ойготууга ыктуу адам баласына ичтеги сырды бөлүшүүгө адам болбой эле муктаж десе, чындыкка жатып, бир аз эле ой жүгүрткөн учурда тил өөрчүшүн табабыз. Эмоция, сезим адам табиятына байланыштуу болгонунан, албетте, мээ ири көлөмгө ээ. Бирок маселе эми - эмоция, кыялды башкара билүү менен аларды ой жүгүртүүгө айлантып алууга жетишүү. Кызыгы, бул түздөн-түз ошол мээ бөлүкчөлөрүн өздөштүрүп алууну билдиргендиги жанагы адам баласы мээнин үч, төрт эле пайызын колдонууда деген сөздүн чын экендигин ачыктайт. Жан дүйнөбүздө эмоция, сезим пайда болушу менен мээ өздөштүрүлүшү өзү ой жүгүртүүнү талап кылат. Ал эми бул өз учурунда көңүлдү дайым өз ички акыбалга буруу, салттын тереңдиги. Демек ага коомдо муктаждык чоң.
Бул чакта «оң колуңдун ачуусун сол колуң менен бас» деген сөз эмоция, терс кыял, сезимдерди башкарууну өздөштүрүүнү билдириши салттын түптөлүшүнө аңдоо маданияты себепкер болгондугун көргөзөт. Өзүңдү башкара ала алгыдай алып жүрүү салттан деген учурда, демек мунун түпкүлүгүндө жаткан аңдоо, салттуу ата-бабанын өзүңдү аңдап таануу маданияты жанууга муктаж дегендик. Жана ал маданияттын жанышы – коомдун жаңылануусу. Айтмакчы Архимед математикасы менен Эвклипттин геометриясын бирөөлөр дүйнө таанымга жаткырса өң, түс, көлөм деп, бирөөнүн оюна башка нерсе келет. Логика ой жүгүртүүнү тереңдетүү болгонунан болбой эле адам таануу маданиятына жакын. Эми сөздү ушул ой-пикирдин тегерегинде келечек муундун бүгүнкүсү менен эртеңкисине кам көрүү катары бир нерселерди ачыктап алалы. Динде бир нече парыз бар, анын башкысы, албетте, куран болсо, кийинкиси математика, дагы бири медицина. Мындан улам эми бирөө Архимед, Гиппократ менен Авиценнаны жараткан өзү тандап өстүргөн инсандары десе, албетте, кээ бири бу адамдарда башкалардан айырмаланып интеллект өсүүсүнүн шарттарына кызыктар...
Тактык. Эми үстүдөгү сөздөрдүн негизинде так илимдер болобу же адам тактыгыбы, тактык өзү - жакшы нерсе. Эми салттын генетиканы да өзүнө камтышына көңүл буруу менен бул учурда мээ жана сезимдер тууралуу тактай турган нерселер көп экенине токтойлу. Анткени мээ көлөмүнө байланыштуу болуп, көп сыр, сыпат, касиет генетикалык түрдө курулуп турушу себеп. Жаныбарлардын элесин ташка чегүү же болбосо кол жазууну өздөштүрүп алуу кайсы мезгилде башталып, кеңири жайылганы белгисиз. Ал эми, маселен, бу туюмга байланышкан көсөм, көрөгөчтүк касиетти өстүрчү маданиятты көз жаздымда калтыруу менен унуткарып, сабаттуулукка басым жасоого качан адам келгени так болуп, албетте, бу күндө окуу, жазуу дагдыларысыз адамды элестетүү мүмкүн болбой калды... Эми бул жерде жөндөмдөр тууралуу сөз башталып калган соң, үн байламталарынын өөрчүп, тил пайда болушун эволюция көрсөткүчү катары эсептегендер арбын. Ошол эле учурда жараткандын кудуретинен дегендердин саны үстүдөгүлөрдөн көп болсо болор, бирок кем эмес дегендик талашты күчөтөлү деген мааниде айтылып жаткан жок. Көздөгөндүбүз - адам баласында жөндөмдөрдү толуктап ачуу. Эмоция, биринчиден, кантип, адамда кайсы жол менен пайда болот, ошол эле учурда адамга бул нерсе каяктан өзү келди дегенине бүгүнкү күнгө чейин илим так жооп бере элек. Эми бул жерде маселе, демек, адамдын эс-акылы эркин ой жүгүртүүгө ыктуу деген сөздүн маани-мазмунун тактап, айгинелеп алууда. Анткени, биринчиден, адамда ой жүгүртүүнүн түрү көп болсо жана дагы башка толгон-токой жөндөм бар. Жана эми бул учурда жүктөмөнү сөз кылып, анын табиятына бир, эки сөз менен токтолуп кетели. Анткени бул кайсы бир деңгээлде адамдын мүмкүнчүлүктөрүн чектөө. Демек бул адамды жүктөмө менен жасалма интеллектке айлантууга окшоп, аны программалоо менен жасалма интеллект өңдөнткөндүккө жатат. Байыркы адам таануу илимин алып жүргөн адамдардын түшүнүгүндө, төө кайтарып калуу бул жөн эле бир аброй, беделдин түшүүсүн билдирбеген...
Адамда үч нерсе бар, анын бири эс-акыл болсо, дагы бири рух, же орус тилинен алганда «дух» - жаратман күчү, жана үчүнчүсү - жан деп баса белгиленет. Муну эске алып жатканыбыз, адамдагы, биринчиден, жаратмандык осуят кылгыдай күч жана чыгармачылык жөндөм кайра эле сезим өсүүсүнөн. Бир сөз менен айтканда, кең пейилдик менен жаратмандык бийик сезим таанып, аңдап өстүрүүдөн. Бул жеке адам үчүн үчөөнүн бирөөсүн эле жабыркатып алуу - чоң жоготуу. Бакай атанын төө артынан жүрүп калышы менен Жоламандын төө кайтаруусу - ошонун бир белгилерин сүрөттөп берүү. Бири толугу менен эс-акыл дегидей эс-тутумунан ажыраса, бири, албетте, Манассыз... Учурда айтчу сөз, адам рухун Манаска теңеп, ал мээ күчү менен оттой сезим жандырууга жөндөм деген ойду билдирген учурда, жан дүйнө эмоциясыз жакыр дегендик - адамдын гана жан дүйнөсү эмоцияга бай деген сөз...
Өнүккөн оозеки чыгармачылык тил байлыгы менен бул адам жөндөм ыктары тууралуу маалымат кайсы бир деңгээлде ачык-айкын. Маселе туюм тарыганынан сөз эмне жөнүндө болуп жатканын ой жүгүртүүгө гана көнүп алган адам кабыл ала албай турушунда. Мисалы, адам ысык-суук менен жыт, даам, өң, түс, үн, добуш аңдап тааныганга сезимдери көнгөн. Ал эми мээ менен сезим жаратып көнүкпөгөндүктөн бийик сезимди кой, терс сезим менен оң сезимди айырмалап алууга дарамет жок. Айтуучу менен кулакка куюлган албетте, тарыхты чагылдыруу. Бирок көкүрөк эмнени туюуда? Мурда, кайсы бир доорлордо, көз караш өзгөрүп, өзгө маданият болобу же идеологиябы, айтор алар тарабынан куугунтуктоого кабылганын... унутта калуудан улам жогорку адам таанууну көздөгөн маданият менен адам туюм өстүрүү жана жөндөмдөрдү ачуу илими жашыруун болбосо да башка, бөлөк тил маданияты менен жеткирилип жүргөнү деле белгилүү болду бүгүнкү күндө. Жүрөккө жетсем экен дегениндей “Манас, Манас” деп жандуу сырдуу үнбү, демби, айтор пайда болуп, адамды буулуктурушун залкар улуу манасчылар дагы билгизгенин акыркы мезгилде батыш, чыгышта “духовное пробуждение” өңдөнтүп, адамдын руханий ойгонуусу тууралуу сөз кеңири жайылууда (бир нече тилде “духовное пробуждение” китептери жарык көрүп жатышы буга күбө). Бул жандуу күчтүн буулуктуруп, туюм менен сезилгени - бүгүнкү күндө дагы сырдуу табышмак...
Көз ирмемде кайгы муңдан жазылып, акыбалды өзгөрткөнгө шыгы бар адам баласында мурдагы доор маданияты туюм өстүргөн. Демек бүгүнкү күндүн сабаттуулукка басым жасаган заманы менен мурдагы доордун негизги айырмасы сезим жаратып, көөдөндү көздөй агытууга көбүрөөк ыктап көнүктүргөнү сезимталдуулуктун негизи десекпи же адам болгон үчүн өзөктүү деген жарашабы, айтор сезимтал, сезимталдуулукта. Туюм, туюм аңдап таанышы, демек аны өстүрүп кеңейтүүгө жасаган аракети.
Ман-Ас. Адам менен сезим жаралуусу айкын. Ошол себептен аңдалчу жайы бар. АС - аң-сезимдүү бийик сезимдерди алып туруу шарты... Сезим өстүрүү адам таанууга тийиштүү өзгөчө ыкмалар. Бул өз учурунда сезим аңдалып, эки, акыл эс-тутуму менен башка, мисалы, булчуң эс-тутуму менен айкалыштырууда ыкмалар менен ойготуп өстүрүлүшүн билдирет. Туюу сезими, сезимтал, сезим жандыра алган жөндөм болгон чакта адам үчүн негизгиси - туюм...
Адамды сезимсиз, ошол эле учурда демек туюу сезимисиз элестетүү кыйын... Архимед баштаган математика же башкабы, физика болобу, химиябы, албетте, бул интеллектти эсеп-чот алып барууга көнүктүрүү. Бирок бул дагы да баса белгилеп коелу, бир чети даяр нерсени, чынында, жүктөп алуу же жаттап алуу болгону, деги эле сезим жаратуудан алыс нерсе. Жана, жана демек бул идеологиянын көздөгөнү болбосо да, кемчилдиги акырындык менен адам баласында сезим жандыра алгыдай жөндөмүн алсыратып алуусу менен анын жокко чыгышы. А бул өз учурунда туюм... эркин ой жүгүртүүдө өтө маанилүү кенен көрөгөчтүк туюму. Бул демек көсөм, көрөгөч, жаратман жөндөмдөрүн аччу жолдон кагылуу жана дүйнө таанууга азгыра баштоосу менен туюм кемитүү же тарытуу. Бир сөз менен айтканда, сабаттуулук лозунгунун үстүнөн тиги өндүрүштү тейлөөгө адамды ыктоо жана, маданиятын сиңирүү менен батыш жолуна салынып калышыбыз айдан ачык. Кытай, Индия түпкү философиясы, маданияты - буддизм, өз алдынча медитацияга олтуруу менен өзүңдү аңдоо...
Өндүрүш идеология куралы болгон чакта, адам алардын кулу сыяктуу болуп калышы - анын жеке, өз алдынча жөндөмдөрүн өсүп өнүктүрүүсүнө бөгөт... Мисалы, Куран, ыйык Куранга шилтеме кылсак, фараон тарабынан көпчүлүктүн эркин ой жүгүртүүсүн кысымга алып, кара жумушка чегерилиши, - башта айтылып кеткендей, төө кайтарып калуу... Эркиндик, эркин ой жүгүртүү керек, анткен менен өз генетика алдында жоопкерчиликти сезүү адам үчүн зарыл.
Эми батыш, чыгышты урматтадык, атүгүл алардын маданиятын сиңирип да алдык, сый мамиле кылдык, анткен менен бу билим берүү тармагы реформалоого учурда бүт дүйнөдө талабы чоң. Кесип бир нерсе , ал эми интеллектуалдуулукту бийик сезимдер менен жогорулатып алуу - таптакыр башка жол, башка багыт, башка ыкмалар. Эми маселе өсүп келе жаткан муун менен мээ бөлүк, бөлүкчөлөрүн бүтүндөй өздөштүрүү, демек, бир чети, бул интеллектуалдуулукту өстүрүү. Ошол эле учурда туюм деген сөздү колдонгондук өзү мүчө, орган, демек, дени сактыкты билдирет. Демек маселе олуттуу. Көздү жабыркатып коюу менен көкүрөктөгү туюу сезимин жабыркатуу - адам үчүн чоң жоготуу. Ошол себептен түздөн-түз интернет булактары аркылуу мамлекет жетекчисине дагы бир ирет кайрылып кетүүгө мажбур болуп турганыбызды билдирип коелу. Өткөн жылы мамлекеттик катчы өкүлчүлүгү коюлган маселени туура көрүп, тез аранын ичинде пилоттук негизде мектеп ачууну убада кылышкан эле. Бирок ал иш кандайдыр бир себептер менен аткарылбай турууда. Ал эми бул бир жарым жылдык мөөнөттө бул өтө эле маанилүү сезим жандыруу менен өз алдынча сезим өстүрүү ыкмалары өлкөнүн окуу жайларында жайылышы иш жүзүндө өз оң натыйжасын көргөзмөк. Бул сезим өстүрүү ыкмасынын пайдасы балдарда табигый адам баласына гана таандык жаратман, ар кыл чыгармачылык өнөр, жөндөмдөрүн да ойготулуусуна шарт.
Кээ бир инсандар кандайдыр бир чыгармачылыкпы, балким, кол өнөрчүлүгүбү, башкабы, айтор “болор бала тиги он бешке чейин эле көзгө көрүнүп, сөзгө алынып” калгандыгы – өзүнө жөндөм камтып турган сезимдерин туюм, сезимтал туюм кенендиги менен интуитивдүү өстүрүп алып жатканы. Эми, албетте, бул нерсе өз учурунда бала мээнин тийиштүү бөлүкчөлөрүн да колдонууну өзүнө кайра эле интуитивдүү ачып, өздөштүрүп жатканын билгизет. Бир Адам ата менен Обо эненин балдары болгон чакта сезим өстүрүп алуу биринин колунан келген соң, экинчисинин колунан кантип эле келбей калсын...
Садыр Нургожоевич, баба накылы - «кеминде жетимиш өнөр», андан улам ык, жөндөм ачылып, шыктуулук, жаратмандык өнөр түрүнө трансформацияланып өсүүсү бир аз эле сезим өстүрүү ыкмалары менен бөбөктөргө көмөктөшүп койгон учурда жанышынан болгон чакта, демек милдет, жоопкерчилик улуу муунда.
Урматтуу Президент, Садыр Нургожоевич, ата-баба маданияты менен аң-сезимди жогорулатууга каралган мээ менен сезим жаратып, өз алдынча сезим өстүрүү жолу өзгөчө да бөлөк. Сөз маанилүү. Балким, маданияттуулукка таасир этер, бирок жеке гана сөз - таптоо өңдөнүп кетиши менен ичинде эмоция, сезимдери буркан-шаркан ойгонуп кетүүсү мүмкүн экендиги ар бир жаранда физиология көрсөткүчү. Аны таанып, ооздуктагыдай табияттан каралган жөндөм ачылып, коомду түзүп турган ар жаранга ыкма түрүндө жеткиликтүү болушу шарт. Ал - учурунда өткөн кылымдарда сабаттуулукка талап коюудан келип чыккан өксүк. Адам сезим жаратууга ыктуу. Эмоция, сезимдер пайда кылчу акыбалдар менен ой жүгүртүүгө адамдагы жөндөмү деги эле эсепке алынбай калгандын натыйжасы. Мисалы, динде орозо, кайсы гана дин болбосун орозо менен намаз парыз. Ошол сыяктуу эле биздин маданиятта бийик сезим өстүрүү жолу менен ыкмалары каралган. Аларды чануу, көз жаздымда калтыруу - бул салт бузарлык. Төбөдө турган көзөмөл камера менен кургак сөздүн айырмасы жок, камеранын күчү менен салтты, маданиятты жандырам деген ой - нарк-насилди сөз кылган кыргызга уялгыдай иш. Жашоо бул, Шекспир көзү менен караган учурда, тил «театр» деген сөздү оозуна келтирген чыгар. Бул учурда адамдар аткаруучу... Ал эми көсөм, көрөгөч, даанышман ата-баба терең ою – сезим өстүрүү.
Ата-баба, албетте, “жигитке жетимиш өнөр аздык кылат” сөзү менен өнөр өөрчүтүүнү колдомок тургай, талап койгон. Бирок өнөрдүн кайсысын?! Маселе ушунда. Олуя, манасчы, калканчыларды өстүрүү маданияты - бөлөк, улуу кеменгер маданият чыгар... Сезим өстүрүү максаты – бул нарк-насил. “Искусство” өнөр тармагы менен аң-сезим өстүрүү салты башка, экөөнү алмаштырган болбос.
Урматтуу Президент, Садыр Нургожоевич, бу гректердин математикасы менен геометрия, логиканы өстүрүүсү - негизги адам таануу, адам өстүрүү маданиятындагы алардын ири жетишкендиги чыгар. Кытай, Индияныкы, - баарыбызга белгилүү, медитация... Ал эми кеменгер өз алдынча мээни толугу менен активдештирүү ыкмалары менен ата-баба өз алдынча эмгектенип, аңдап тапканы - бул сезим жаратуу. Туюмду тарытпагыдай каралган бул ыкма аң-сезимди акылмандык, даанышмандык табиятын таанып, акыбалдар менен ой жүгүртүүгө жетишкени - айкөлдү сөз кылганы. Грек, латын сан, формулалар менен ой жүгүртсө, ата-баба акыбал, акыбалдар менен адам ой жүгүртүүсүнө жетишкен. Ичи тарлык, көрө албастык – бул өзүмчүлдүк терс толкундары. Бирок бирөө ошол сезимдер менен жашап, атүгүл өмүр аягына чейин өстүрүп келсе, бирөө, аны интуитивдүү, туюу сезими менен өз ичинде аңдап жоюуну изденип, балким, мүнөзүн өзгөрткөнгө жетишер.
Эми бул жерде эске бир күлкүлүү окуя келет. Бир даанышманга жубайлар келип, чырыбызды чечип бер деген болот да, аялы:
- Эмнеге бул кыйынсынып, өзүн көк жалмын деп мага үстөмдүк кылса болот, а мен болсо өзүмдүкүн айтсам, бул мени көк беттенбе деди? Чыр ушундан чыкты! - деген чакта тиги карыя күлүп ийет. Жолдошу:
- Көк жал - бул көктөн, көкөтеңирден берилген эрдик, көк жалдык десем, бул андай болсо бөөрүнүн ургачысы деле көк жал деп көк беттигин көрсөтүп жатат, - деп ийген имиш. Ошондо карыя дагы бир жылмаят, бирок болбой эле жүзүнө кандайдыр бир терең ойлуулук чыгат да: «Туюм,» -дейт. Андан соң:
- Э-эй, балдарым, туура, көк жал - бөөрү баласы ит болбойт, ал өз табиятын башкага алмаштыргысы келбейт, андан чыкпайт. Ошол сыңар биз, адам баласы, эми өжөр көктүктү, салтты алып жүрүү менен, адамгерчиликтен көрсөтүшүбүз кажет, - дейт да:
- Адамда ой жүгүртүүдөн тышкары туюм, туюу сезими - күч. Анын күчү менен сезим аңдалышы шарт. Абалды өзгөрткүдөй жөндөмдү өз ичте ачуу абзел, - деш менен экөөнү «эми бара бергиле» дегенсип, башын босогону көздөй буруп коет.
Сезим. Башка, терс сезимден бөлөк, бийик сезим ойготуп, жандырып, көкүрөктө орун алдыруу менен гана абалды өзгөртүү мүмкүн. Жакшы менен жаманды өз ичте таанып, айырмалап калуу, бир чети, эрктенүү болсо, бир чети, бөлөк акыбалга өзүн алып келе алуу менен башкара билүү. Адамда аңдоо эрктенүүнүн негизинде абалдар менен, бир сөз менен айтканда, ой жүгүртүүгө шарттын түзүлүшү.
Бир гана сезим жаратууну өздөштүрүү менен адам барып-барып акыбал жана эмоциялык болобу, башкасыбы, айтор абал талдалып, аларга алдырбай ой жүгүртүүгө өтүүсү мүмкүн. Мисалы, терс абалды алып келген сезимден бөлөк абалды айырмалап калуу адамга таандык ой жүгүртүүлөрдүн эң жогоркусу болуп эсептелгени туюм, сезимдин күчү менен алып барылат. Адам ой артынан эмоция же бөлөк сезимдерге алдырып коет. Ошол себептен ата-баба көкүрөктө туюмду өстүрүүгө басым жасап, кыраакылыкты калыптандырууну максат койгон. Бул салттуу, нарктуу ата-бабанын жолун эми ыкманы оюн-зоок өңдөнтүп, жүктөмөгө теңеп, аны менен алып баруу - болбогон иш. Нарк-насил дегидей туюм өстүрүп, кеңейтүү мээни активдештирүү менен алып барылат жана бул жогорку маданиятты алып жүрүүгө жатат. Бул физиология жаттама менен орун алышы мүмкүн эмес.
Эми кандай гана болбосун сөздүн төркүнү бул жүктөмө, жаттама ыкмалар туюм деп жаткан сезимтал табиятынын сезим, сезим жана эмоция толкундарын окугудай сезимталдуулугун жоюу менен ошол эле учурда жаратмандыкка жөндөмдүү адам табиятын, туюм дүйнөсүн кемитүү менен тарытуу. Эми учурда негизги айтчу сөз, окуу, жазуу, эсеп-чот жүргүзүүгө ыктоо - бу түздөн-түз, бир чети, кол, билек, муун, манжа, булчуң үн байламталары менен тилден тышкары мээге жүктөө менен аны да көнүктүрүү же, башкача тил менен айтканда, мээни, мээни өздөштүрүү дейли да, сөздү ушул мээнин активдүүлүгү туурасында уланталы.
Мээни өздөштүрүү. Жасалма интеллекттин тилин таап, аны өздөштүргөндөй эле эми, эми чеччү көйгөй - демек өз интеллект мээ бөлүктөрү, булуң-бурчу, деги эле бүтүндөй көлөмү менен, албетте, аң-сезим өзү. Бул нерсе жасалма интеллект заманында балага да түшүнүктүү. Адам көлөмдүү мээси менен аң-сезимдүүлүк - бирибизге эволюция тепкичтери деген теория, бирибизге - жараткандын өз колу менен тартуулаганы. А бирок маселе - өздөштүрүп алуу. Эл оозунда “өз агасын агалай албаган бирөөнүн улагасын сагалайт” сөзүнө калбай, аны чынында сабаттуулук, өндүрүш технологияга байланыштуу кесипкөйлүк идеологиясына моюн сунуу менен, бирок ошол эле учурда байыртадан келе жаткан ата-бабанын салтынан тапканыбыз туура болот.
Учурда жүктөмө ыкманын ой жүгүртүүгө басым жасоосу - логиканы өстүрүү десе болмок, бирок эсепке алынбай жаткан нерсе бу кайра эле туюм. “Логично” деп ойдон келип чыккан нерсени жаратуу адамдын өзүнө зыян алып келип жатканы анык. Негизги касиетти эске албагандык - жүктөмө ыгына салуу. Алысты көргүдөй көсөм, көрөгөчтүк адамга жат касиет болбошу тийиш. Ыкмалар жүктөмө болгонунан айтылып жаткан туюмдун өсүүсүнө жолтоо болушу сезим жандыргыдай жөндөмүн адам баласы таптакыр эле таштап, жеке ой жүгүртүү жөндөмү менен гана калтырып коюусу.
Бүгүнкү күндө чыныгы аң-сезимди жогорулаткыдай ыкмаларды адамга таап, ачып берүүдө батыш, чыгыш жаңы ойдогу ыкмалары менен мурда кетирген кемчилик, каталарын жымсалдоо аракети - “критическое мышление” деп сөз кыла баштоосу. Ал эми ата-баба салтында тээ байыртан эле намысты ала жүрүү өзү эстүүлүк, “критическое мышление” менен сезим жандыруу жана тийиштүү мээ бөлүкчөсүн өздөштүрүү. Буга кошумчалап кетчү нерсе, ата-баба көрөгөчтүк, эрдик, ошол эле учурда “жетимиш өнөр аздык кылат” деп да өнөр өстүрүүгө талабы күч болгон. Ой жүгүртүүнүн дагы да бир нейрондорду эффективдүү активдештире турганы, албетте, өзгөчө бөбөктөрдө өөрчүгөн – элес. Элес ой жүгүртүүсү - бул генетикалык түрдө курулуп турган элес менен ой жүгүртүүгө жөндөмдүүлүк. Элестетүүнү өстүрүп келүүнүн пайдасы эс тарта баштагандан ой менен бирге балада жаш жогорулашы менен дайыма кыял, сезим жанып турушун билгизет. Маселе - мээде бул жөндөмдү жоготуп албай, жөндөм катары кармап калмак тургай, күчтүү дагдыга айлантуу. Ал эми мээ менен тынымсыз сезим жандырылып турушу өз мезгилинде ой жүгүртүү, элес, эс-тутум, деги эле сезим аттуунун баарысын жакшыртуусу адам сезим өстүрүүгө шыктуулугун айкындайт... Демек өз алдынча сезим жандыруу менен тиги эмоцияны да колдоно билип, ой жүгүртүүгө айлантып алуусу абзел.
Мындан улам ой жүгүртүүнүн түрлөрүнүн баарысын толугу менен ачып, өздөштүрүүгө адам жөндөмдүүлүгү өз учурунда тийиштүү мээнин бөлүк, булуң-бурчун бул өздөштүрүп алууга жатат. Жөндөм ачууга ыктап жаткан, албетте, нарк-насил, ата-баба мурасы жана салты. Ой, кыял, демек сезим жаралышына түрткү болуусунан сезим жаратуунун өз акыбалды өзгөртүү мүмкүндүгү айтпаса деле көрүнүп турат. Эми бул жерде адамга чоң мааниге ээ жөндөм жатканына ойлонуп коюу менен тим болбой, аңдап алууга бел байлап, билек түрүү шарт. Анткени эмоция, кыялдануу жана сезим толкундарын жандыруу адам баласына жогорку жашоо формасына таандык болуп, ыйгарылган чакта эмоционалдык ой жүгүртүүнү өзүңдү башкара алгыдай өздөштүрүп алуу – демек, бул өз учурунда, үстүдө айтылып башталганындай, тийиштүү мээ бөлүкчөсүн өздөштүрүп алууга жатат(!). Муну мээнин бөлүктөрү, бөлүкчөлөрү активдештирилүүсүнүн ыкмасы катары кызыл сыя менен өзүбүзгө белгилеп коюу зарыл.
Учурда демек бышыктап, жаңылап айта турган сөз, бул кандай гана ой жүгүртүүгө адам баласы ыктуу да шыктуу жана жөндөмдүү болбосун, баарысы мээ ичиндеги процесстер экендиги эч кимге жаңылык эмес. Бирок билим алуу тармагы менен маданият тарабынан буга деги эле маани берилбей жатышы - жүктөмө жаттаманын чыныгы залалдуу “бетинин” ачылбай турушу... Сезимталдуулук же, башкача сөз менен айтканда, көкүрөктөгү сезим, атүгүл жон тери өз алдынча аңдоо иретинде жаратып окугудай туюм, демек ага жооптуу мээде бөлүкчөлөр бар экенин сөз кылуу абзел. Демек ошол, кайра эле ошол туюм менен, демек, тийиштүү мээ бөлүкчөсүн өздөштүрүү үчүн көнүгүү, туюм менен көнүгүү шарт. Ата-бабанын мурастарына ылайык сезим жандырып, ошол эле учурда туюм өстүрүү, мээ бөлүкчөлөрүн өздөштүрүп алуу. Бул салттуу маданияттын жанбай турушу - көйгөй: кыска, жеңил ой, зордук-зомбулук, көөдөк табияттары. Ыкчам чаралар менен өсүп келе жаткан муунда туюмду тарытпай өстүрүү жүктөмөдөн келип жаткан кыска ойлуулуктун бетин ачуудан.
Садыр Нургожоевич, байыркы Грецияда ой жүгүртүүгө жөндөмдүү адам баласында сезим ойгонуп жанышын, мисалы, адам таануу илиминин негизинде даанышмандар Геракл ойгонуусу менен чагылдырса, сезим өсүүсү - анын ондон ашык эрдиги менен жетишкендиктери. Эми муну айтып жатканыбыз, сезим өстүрүү ыкмалары менен жана бул жолду ачууда ата-баба “Манас” айтуусу менен кеменгер экени бүт дүйнөгө түшүнүктүү, ачык-айкын болуп, ал эми өзүбүзгө туңгуюк болуп турушу - уялгыдай шарт.
Намазда сырткы шарттар жана ички шарттар деген түшүнүк бар, ошол сыяктуу эле “Манас” сырткы шарты тарыхты чагылдыруу болсо, ичкиси – бул, албетте, сезим өстүрүү шарттары. Садыр Нургожоевич, эпосторду эми биз руханий байлык деп кагаз бетине түшүрүп, тарых жана руханий байлыгыбыз деп коюп тим болуп калбай, муну эми чыныгы мазмунундагы сезим өстүрүү ыкмалары деп ЮНЕСКОго алып чыгышыбыз абзел. Жер тыңшаар Мамыт болобу, куюнбу же көрөгөчтүктү сөз кылуу - бу демек туюм сезимин өстүрүү. Адамзатка муну адам баласынын туюму болгон сезимталдуулукту өстүрүү менен, кең пейил демекчи, туюмдун кеңейүүсүн жаратчу ыкмасы деп алып чыгуунун өз мезгили келди.
Ар адам баласына өз алдынча сезим өстүрүү маданияты сиңирүү иретинде негизи ата салтына ылайык милдеттүү түрдө мойнуна жүктөлүшү шарт. Мисалы, “улууга урмат, кичүүгө ызат кылуу” үчүн бул, биринчиден, сезим жандыруу калыптанып өспөсө, формализмге айланып кетүүсү - турган иш. Айтмакчы, Леонардо Да Винчи бир гана элес күчүн өстүрбөй, сезимталдыгын өстүрүүсү менен гениалдуу Да Винчи болгонуна маани беришибиз бизди чындыкка жеткирер. Архимед математикасы - ой жүгүртүүнү кеңейтүү жана өрчүтүү ыкмасы. Ал эми оозеки чыгарма деле - бул ыкма, ата-бабанын сезим өстүрүүдө колдонгудай ыкмалары. Ошол сыңары, кайталап коюуга мажбурбуз, “Манас” сырткысы тарыхты чагылдыруу болсо, эсепке алынбай жаткан ичкиси - дал ошол талашсыз сезим өстүрүү.
Эс тартканга чейин акыл уйкусуроо өңдүү акыбалда - бул ой жүгүртүү жөндөмүнүн ачыла элек мезгили, көр пенде дегидей көөдөнү көр да кер сыяктуу... Сезим жандыруу маданиятталышы интеллекти же мээни толугу менен өздөштүрүүгө түздөн-түз тиешелүү болушу менен олуттуу. Жүктөмө математика, геометрия... кечирип коюуну өтүнөбүз, бирок жүктөмө формалдуу маданияттан да оолак болуу үчүн жана салт кеңири тамырлашы үчүн ата-бабанын сезим жандыруу жана туюм өстүрүү маданиятына муктаж болсо мээ, адам мээси ой өстүрүү менен ошол эле учурда кыял, сезим жаратуу менен өздөштүрүүгө муктаж... Эми интеллект IQсунун жогорулашы сезим жаралуусунан болсо, тескерисинче туюм тарытуу - терс акыбалды пайда кылуу...
Чыңгыз Төрөкулович Айтматовдун чыгармаларынын үстүнөн ой жүгүртүп, Жоламандын башына зордоп кийгизилген төө терисин элестеткенде, албетте, илимде, мисалы, чымын, “дрозофила чымынынын эс-тутумунун генин уктатуу эксперименттери” ойго келүүсү менен, албетте, жүктөмө да ойго келет... Себеби жүктөмө - негизи таптоого же адамды программалоого жакын ыкма... Саякбай атанын “Манас” айтуусуна уюсаң, анын артынан ар мээнин булуң-бурчунда ой, кыял, сезим жаралып, көкүрөктү көздөй акканын өзүң таңгалгыдай сезип, купулуңа толуп, күбө болосуң. Эмоция, үн, сезим, кыял - мунун үстүнөн өзүң да кандайдыр бир өзгөртүлгөн акыбалга киргениңдей сезилет.
Көсөм, көрөгөчтүк жана ошол эле грек тилиндеги телепаттык элементтер, туюм, туюм кеңейүүсү деле ата-баба накыл кебине ылайык бутүндөй мээ көлөмү менен сезим жаратып, сезим өстүрүү маданиятынан. Акыркы мезгилдерде билим берүү тармагына аң-сезимди жогорулатууда үмүт артуу “кемүүдө” деген пикир тереңдеши бирин математика деп, экинчисин физика формулалары катары жасалма интеллектке жүктөгөнсүп жүктөп, Алыкул, Пушкиндин ырларын жаттатып коюусу, - албетте, бул бүгүнкү күндө, аң-сезимди жогорулатууда кыска ой...
Эми, Садыр Нургожоевич, маселе күн санап, саат санап, бөбөк, өспүрүм, жаш муун, деги эле адам баласынын туюм таруусу - демек тез, ыкчам чара көрчү чоң көйгөй. Сиздин табигый чечкиндүүлүгүңүз менен саясый эрктүүлүгүңүз учурда талап кылынууда. (Бул даярдалып жаткан проекттен алынган материал. Ой, сунуш менен кеңирирээк бөлүшүү иретинде жана сиз чыгарган жарлыктардын мазмунуна байланыштуу көмөктөш болуп, иш алып баргыдай жумушчу топ бар. Бул кайрылуу жана бир аз тийиштүү материалдар президенттик почталарга жөнөтүлдү.)
Тиркеме.
Ой жүгүртүүгө жөндөм. Мээнин сол бөлүгү ой жүгүртүү жөндөмү менен өздөштүрүлүшү тийиш. Мээнин оң бөлүгүн өздөштүрүү эмоция, сезим жаратуу менен алып барылуусу - негизи жаңы түшүнүк деле эмес, унутулган ата-бабанын мээ өздөштүрүү ыкмаларынан... Дүйнө тааным ыкмалары сөзсүз түрдө адам таануунун сезим жандыруу, туюм өстүрүү ыкмалары менен айкалыштырылышы абзел.
...
Садыр Нургожоевич, залкарлар доорунун бүгүнкү күн менен байланышынын үзүлүшүн улап коюу - баарыбыздын мүдөө. Туюм тарууну алып келип, кыска ойлуулук жаратып жаткандыкты жоюу коомду түзүп турган ар жарандын өз алдынча нарк-насил алып туруусунан же башкача сөз менен айтканда, сезим өстүрүүгө умтулуусунан.
...
Айтмакчы тиги кайсы бир деңгээлде баа берилчү көйгөй - сол кол менен иш алып баруудагы ыңгайсыздык. Залалы көпчүлүккө сезилип турганы менен мээнин оң жак бөлүгү жооптуу болгондугунан сол кол менен кыймылдагы ыңгыйсыздыктын жоюулушу дагы оң бөлүкчөнү же бүтүндөй мээ көлөмүн активдүү колдоно баштоодон. Ыңгайсыздык сол колдо жоюлушу мээнин оң бөлүкчөсү мээ көлөмү толугу менен колго алынуусун билдирет. Бизге, ар бирибизге, кыялданууга жөндөмдүү адам баласына сезим, мээде сезим жаратуу - табият. Табиятты бузган болбос, себеби ал деле мыйзам, салт өңдүү...
...
Түпкүлүгүндө Алманбеттин Кытай тарабынан кыргыз тарабына өтүүсүн дүйнө тааным, Кытай философиясынан биздин улуттук салтты жогору коюшу - адам сезимдерин өстүрүү менен адам таануу маданиятынын өөрчүгөнүнүн көрсөткүчү...
...
Жалпы улуу муунга жаттама сөзү менен көбүрөөк таанымал жүктөмө ыгы “бели ката элек баланын” генетикалык түрдө түзүлүп турган сезимдердин өз ичте өсүшүнө жол бербөө жана мындай шартта туюмду да алсыратышы менен туюм дүйнөсүн тарытуусу да кемитүүсү. Дүйнө таанымды кеңейтүү жана кесипке ээ болуу үчүн фундамент катары каралган мындай жүктөмө билимдүүлүк менен бирге физиологиялык интеллект IQсун да өстүрүүнү милдеттүү түрдө эсепке алуу абзел. Демек реформа, олуттуу, ири, чоң реформа... Билим берүү маданияты адам баласынын жүктөп алуу жөндөмүнөн бөлөк, башка жөндөм ачып өстүргүдөй ыкмалар менен толуктанышы кажет. Муктаждык ушунда.
...
“Билеги жоон бирди, ал эми билими бар миңди жыгат” сөзү башка көз карашка муктаж. Адам аң-сезимине бир жактуу дүйнө тааным менен баа берүү болбос. Сезим өстүрүү салтын жандыру шарт. “Бели ката элек баланы башынан” деген накыл маани-маңызын жаратман адам баласынын сезимдери менен мээ табиятын аңдоо жолу менен өз алдынча иликтөө маданиятын өөрчүтүү маанилүүлүгү аларга жооптуу гендерди уктатып албоодон деп кароо – күн тартиби. Демек аң-сезимди өстүрүү өз алдынча аңдоо үстүндө, жана бул учурда аңдоону бир жактуу жүктөмө билим менен кароо – арзыбаган иш. “Баланы башынан”, демек билим берүү тармагы менен маданият өкүлдөрү тээ бабабыз Манас сымал балакаттан бийик сезим өстүрмөйүн аң-сезим жогорулабашын эске алуусу шарт... (Жүктөмө билим менен, демек, аң-сезим жогорулашы чоң күмөн жаратат.) Адам баласынын негизги жөндөмү - сезим, мээде сезим жаратуу менен көөдөндү агытуу жана аны өстүрүү...